Ամերիկացի գիտնականները Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտից (MIT) հայտնաբերել են զարմանալի էկզոմոլորակ, որը բառացիորեն գոլորշիանում է իր աստղի այրող ջերմությունից: BD+05 4868 Ab անվանումով այս մոլորակը, որը գտնվում է Պեգասի համաստեղությունում, իր հետևից թողնում է 9 միլիոն կիլոմետր երկարությամբ փոշոտ պոչ: Astrophysical Journal Letters-ում հրապարակված հետազոտությունը բացահայտում է այս տիեզերական երևույթի մանրամասները և դրա նշանակությունը գիտության համար: Պատմում ենք, թե ինչպես է հայտնաբերվել այրվող աշխարհը, ինչու է այն քայքայվում և ինչ է դա նշանակում կյանքի որոնման համար:
Գոլորշիացող աշխարհ. Ի՞նչ է կատարվում BD+05 4868 Ab-ի հետ
BD+05 4868 Ab մոլորակը, որը գտնվում է Երկրից 140 լուսային տարի հեռավորության վրա, քարքարոտ օբյեկտ է՝ չափերով Մերկուրիի և Լուսնի միջև: Այն պտտվում է նարնջագույն թզուկ աստղի շուրջ, որը մի փոքր պակաս տաք է, քան Արևը, ընդ որում՝ ծայրահեղ մոտ է՝ 20 անգամ ավելի մոտ, քան Մերկուրին է Արևին: Լրիվ պտույտը տևում է ընդամենը 30.5 ժամ, ինչը դարձնում է նրա ուղեծիրը հայտնի էկզոմոլորակների շրջանում ամենաարագներից մեկը:
Աստղին մոտ լինելու պատճառով մոլորակի մակերեսը տաքացած է մինչև 1600°C՝ ջերմաստիճան, որի դեպքում քարերը վերածվում են մագմայի: Յուրաքանչյուր պտույտի ընթացքում BD+05 4868 Ab-ն կորցնում է մոտ 350 միլիարդ տոննա զանգված՝ համարժեք Էվերեստի լեռանը: Գոլորշիացող հանքանյութերը ձևավորում են 9 միլիոն կիլոմետր երկարությամբ հսկայական փոշոտ պոչ, որը հիշեցնում է գիսաստղի պոչ: Այս երևույթը հազվադեպ է և մոլորակը տեսանելի է դարձնում աստղադիտակների համար:
«Մենք տեսնում ենք, թե ինչպես է մոլորակը բառացիորեն այրվում իրական ժամանակում: Սա եզակի հնարավորություն է նայելու նրա ընդերքը»,- նշել է հետազոտության հեղինակներից մեկը:
Ինչպե՞ս է հայտնաբերվել այրվող մոլորակը
Հայտնագործությունը կատարվել է TESS (Transiting Exoplanet Survey Satellite) տիեզերական աստղադիտակի միջոցով, որը հետևում է աստղերի պայծառության փոփոխություններին: Գիտնականները նկատել են նարնջագույն թզուկի լույսի պարբերական «ընկնումներ» յուրաքանչյուր 30.5 ժամը մեկ, որոնք առաջանում էին մոլորակի անցումից (տրանզիտային մեթոդ): Սակայն անոմալիան գրավել է ուշադրությունը. աստղի պայծառությունը նվազում էր անհավասար, ինչը վկայում էր մոլորակի հետևից ձգվող փոշոտ պոչի մասին:
Հավելյալ դիտարկումները հաստատել են.
- Տրանզիտներ. Մոլորակը և նրա պոչը մասամբ արգելափակում են աստղի լույսը՝ ստեղծելով խավարումների բարդ օրինաչափություն:
- Սպեկտրոսկոպիա. Լույսի վերլուծությունը ցույց է տվել պոչում սիլիցիումով և մագնեզիումով հարուստ հանքային փոշու առկայություն:
- Մոդելավորում. Հաշվարկները ցույց են տվել, որ մոլորակը զանգված է կորցնում ընդերքի գոլորշիացման պատճառով՝ աստղային ճառագայթման ազդեցությամբ:
Գիտնականները ենթադրում են, որ BD+05 4868 Ab-ն միշտ չէ, որ եղել է աստղին այդքան մոտ: Հնարավոր է, այն ձևավորվել է ավելի հեռավոր ուղեծրում, բայց «դուրս է մղվել» ներս՝ համակարգում այլ մոլորակի կամ աստղի գրավիտացիոն ազդեցությամբ: Սա նման է «տաք Յուպիտերների» ճակատագրին, ինչպիսին է HD 189733b-ն, բայց BD+05 4868 Ab-ն քարքարոտ մոլորակի հազվագյուտ դեպք է՝ տեսանելի քայքայմամբ:
Ինչո՞ւ է սա կարևոր
Հայտնագործությունը եզակի հնարավորություն է տալիս ուսումնասիրելու էկզոմոլորակները և դրանց էվոլյուցիան.
- Երկրաբանություն առանց զոնդերի. Փոշոտ պոչը պարունակում է ընդերքից, մանթիայից և, հնարավոր է, միջուկից ստացված հանքանյութեր: «Ջեյմս Ուեբբ» աստղադիտակով կատարվող կազմի վերլուծությունը թույլ կտա «քանդել» նրա կառուցվածքը՝ առանց առաքելություններ ուղարկելու:
- Մոլորակների էվոլյուցիա. Գոլորշիացման դիտարկումը ցույց է տալիս, թե ինչպես են Երկրի տիպի մոլորակները քայքայվում ծայրահեղ պայմաններում: Սա օգնում է հասկանալ, թե ինչպես կարող են վարվել Մերկուրին կամ Երկիրը ապագայում, երբ Արևը դառնա ավելի պայծառ:
- Կյանքի որոնում. Թեև BD+05 4868 Ab-ն անբնակելի է, նրա ուսումնասիրությունը ճշգրտում է մոլորակային համակարգերի ձևավորման մոդելները: Սա կապված է այնպիսի բացահայտումների հետ, ինչպիսին է տիեզերքում Կրեբսի ցիկլի մոլեկուլների հայտնաբերումը, որոնք ակնարկում են կյանքի տիեզերական ծագման մասին:
Համեմատության համար՝ 2008 թվականին հայտնաբերված WASP-12b մոլորակը նույնպես գոլորշիանում է, բայց դա գազային հսկա է, որը կորցնում է մթնոլորտը: BD+05 4868 Ab-ն առաջին քարքարոտ մոլորակն է նման վառ պոչով, ինչը նրան դարձնում է աստղագետների համար «կենդանի լաբորատորիա»:
Ինչպե՞ս է սա կապված այլ բացահայտումների հետ
Հայտնագործությունը համահունչ է 2025 թվականի այլ աստղագիտական առաջընթացներին.
- Արիզոնայի համալսարանի կորոնագրաֆ. Էկզոմոլորակների ուղղակի դիտարկման սարքը կարող է օգնել ուսումնասիրել այնպիսի աշխարհներ, ինչպիսին է BD+05 4868 Ab-ն, չնայած դրանց աստղերին մոտ լինելուն:
- Անդրոմեդայի անոմալիա. Գալակտիկաների միաձուլումները, ինչպես M31-ի դեպքում, կարող էին ստեղծել պայմաններ նման ծայրահեղ մոլորակային համակարգերի ձևավորման համար:
- Երկրի կլիմա. Արևի տաքացումը, որը նկարագրված է մոլորակային գիտությունների հետազոտությունում, միլիարդ տարի հետո կարող է Երկիրը վերածել BD+05 4868 Ab-ի նմանվող մի բանի, եթե մարդկությունը նոր տուն չգտնի:
X-ի օգտատերերն այս մոլորակը անվանում են «տիեզերական հրավառություն». «Այն այրվում է՝ թողնելով փոշոտ հետք, ինչպես գիսաստղը: Սա Տիեզերքի տեսարան է»: Ոմանք կատակում են. «xAI-ի Grok-ն արդեն պատրաստ է վերլուծել նրա պոչը iPhone 18-ի տեսախցիկով»:
Ի՞նչ է սպասվում
Գիտնականները պլանավորում են օգտագործել «Ջեյմս Ուեբբ» աստղադիտակը՝ պոչի քիմիական կազմը վերլուծելու համար: Ինֆրակարմիր սպեկտրոսկոպիան կբացահայտի, թե որ հանքանյութերն են գոլորշիանում՝ սիլիկատներ, օքսիդներ թե մետաղներ, տեղեկություններ տալով մոլորակի ներքին կառուցվածքի մասին: Նաև նրանք կստուգեն, թե արդյոք համակարգում կան այլ մոլորակներ, որոնք կարող էին ազդել BD+05 4868 Ab-ի ուղեծրի վրա:
Ապագա առաքելությունները, ինչպիսին է «Նենսի Գրեյս Ռոման» աստղադիտակը (գործարկումը՝ 2027 թ.), կուժեղացնեն նման աշխարհների որոնումը: Սյունանում, որտեղ ԱԲ-ն արագացնում է աստղադիտակների տվյալների մշակումը, նման բացահայտումները կարող են ավելի հաճախակի դառնալ: Եթե պոչը պարունակում է հազվագյուտ տարրեր, դա լույս կսփռի վաղ Տիեզերքում քարքարոտ մոլորակների ձևավորման վրա:
BD+05 4868 Ab-ն պարզապես մոլորակ չէ, այլ պատուհան դեպի Տիեզերքի դաժան բնություն, որտեղ աշխարհներն այրվում են աստղերի տակ: Նրա փոշոտ պոչը, որը տեսանելի է 140 լուսային տարի հեռավորությունից, պատմում է քայքայման պատմություն և հնարավորություն է տալիս նայել էկզոմոլորակի ներսը: Երկրաբանությունից մինչև աստղերի էվոլյուցիա՝ այս բացահայտումը մեզ մոտեցնում է Տիեզերքի գաղտնիքների բացահայտմանը: